Το πρώτο ήμισυ του 2011 παρακολουθήσαμε την επιβράδυνση των ρυθμών ανάπτυξης – αν όχι και μια ξεκάθαρη συστολή – στις προηγμένες οικονομίες. Οι αισιόδοξοι έτειναν να την θεωρούν ήπια και προσωρινή. Όμως η πλάνη τους διαψεύστηκε. Ακόμα και πριν τον πανικό που ξέσπασε την περασμένη βδομάδα, οι ΗΠΑ και οι άλλες προηγμένες οικονομίες κατευθύνονταν ολοταχώς προς μια δεύτερη σοβαρή κάμψη. Τα πρόσφατα οικονομικά στοιχεία της Αμερικής ήταν φριχτά: ελάχιστες οι νέες θέσεις απασχόλησης, αναιμική ανάπτυξη, στασιμότητα της κατανάλωσης και της βιομηχανικής παραγωγής. Η αγορά ακινήτων παρέμενε υπό πίεση. Το καταναλωτικό, το επιχειρηματικό και το επενδυτικό αίσθημα κινούνταν πτωτικά και τώρα θα πέσουν κι άλλο.
Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, η περιφέρεια της Ευρωζώνης έχει περάσει σε ύφεση ή, στην καλύτερη περίπτωση, εμφανίζει ελάχιστη ανάπτυξη. Ο κίνδυνος ότι η Ιταλία και η Ισπανία, ή ενδεχομένως και οι δύο, θα χάσουν την πρόσβαση στις αγορές ομολόγων έγινε πλέον άκρως υψηλός. Σε αντίθεση με την Ελλάδα, την Πορτογαλία και την Ιρλανδία, αυτές οι χώρες είναι πολύ μεγάλες για να σωθούν.
Στη Βρετανία τα μέτρα λιτότητας αρχίζουν να δείχνουν τα περιοριστικά αποτελέσματα τους και η χώρα περνά σε στασιμότητα ενώ η Ιαπωνία – που βρίσκεται σε διαρθρωτική στασιμότητα – θα εμφανίσει ανάπτυξη για ορισμένα τρίμηνα – αφού βέβαια κατέγραψε ύφεση διπλού πάτου μετά το σεισμό – μόνο και μόνο για να επανέλθει στη στασιμότητα από τη στιγμή που θα εξαντληθεί η επίδραση των δημοσιονομικών μέτρων τόνωσης της οικονομίας της. Ακόμη χειρότερα, οι βασικοί δείκτες της παγκόσμιας βιομηχανικής παραγωγής εμφανίζουν μεγάλη επιβράδυνση και στις αναδυόμενες οικονομίες, για παράδειγμα την Κίνα, την Ινδία και τη Βραζιλία και στις χώρες με εξαγωγικό προσανατολισμό ή πλούτο σε φυσικούς πόρους όπως η Γερμανία και η Αυστραλία αντίστοιχα.
Μέχρι πέρυσι οι σχεδιαστές πολιτικής ανά τον κόσμο έβγαζαν κάθε φορά κι ένα νέο κουνέλι από το καπέλο τους προκειμένου να προκαλέσουν αύξηση των τιμών των περιουσιακών στοιχείων και να τονώσουν την οικονομική ανάκαμψη. Πολιτική μηδενικών επιτοκίων, ‘ποσοτική χαλάρωση’ 1 και 2, πιστωτική χαλάρωση, δημοσιονομικά μέτρα τόνωσης της οικονομίας, παροχή ρευστότητας ύψους τρισεκατομμυρίων δολαρίων, διάσωση των τραπεζών και άλλων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων – τα πάντα εν τέλει δοκιμάστηκαν. Αλλά τώρα κανένα κουνέλι δεν έχει απομείνει για να το εμφανίσουν με τρόπο μαγικό.
Η λανθασμένη απόφαση του οίκου πιστοληπτικής αξιολόγησης Standard & Poor’s να υποβαθμίσει την Αμερική σε μια συγκυρία τόσο σοβαρής αναταραχής στις αγορές και εξασθένησης της παγκόσμιας οικονομίας θα αυξήσει τις πιθανότητες για μια παγκόσμια ύφεση διπλού πάτου και θα οδηγήσει σε ακόμα μεγαλύτερα δημόσια ελλείμματα. Παραδόξως, πάντως, τα αμερικανικά ομόλογα κατά πάσα πιθανότητα θα παραμείνουν το λιγότερο κακό από τα ασφαλή περιουσιακά στοιχεία του κόσμου: η αποφυγή του ρίσκου, το κραχ στις αγορές μετοχών και η διαφαινόμενη ύφεση μπορεί να στείλουν τις αποδόσεις των αμερικανικών ομολόγων ακόμη χαμηλότερα.
Η δημοσιονομική πολιτική που ασκείται σήμερα στην Ευρωζώνη και στη Βρετανία έχει περιοριστικές επιπτώσεις. Ακόμα και στην Αμερική το θέμα αφορά μόνο την έκταση του βάρους καθώς οι πολιτειακές και τοπικές αρχές, τώρα όμως και η ομοσπονδιακή κυβέρνηση, μειώνουν τις δαπάνες, περιορίζουν τις μεταβιβαστικές πληρωμές και πολύ σύντομα θα αυξήσουν τους φόρους. Άλλος ένας γύρος διάσωσης των τραπεζών θα ήταν πολιτικά απαράδεκτος. Αλλά ακόμη κι αν δεν ήταν, τα περισσότερα κράτη, ιδίως στην Ευρώπη, έχουν περιέλθει υπό τέτοια πίεση που είναι ο κίνδυνος του εθνικού χρέους ο οποίος οδηγεί τώρα σε τραπεζική κρίση – αφού οι τράπεζες είναι φορτωμένες με προβληματικά κρατικά ομόλογα.
Οι ελπίδες για στήριξη των οικονομιών από έναν νέο γύρο γενικευμένης πιστωτικής χαλάρωσης θα πρέπει να παραμείνουν περιορισμένες, εξαιτίας του πληθωρισμού που σε ολόκληρη τη Δύση βρίσκεται πλέον πάνω από τα επίπεδα στόχος. Η αμερικανική Ομοσπονδιακή Τράπεζα θα αρχίσει κατά πάσα πιθανότητα ένα νέο γύρο ποσοτικής χαλάρωσης αλλά θα έχει πολύ μικρές διαστάσεις και θα έχει έρθει πολύ αργά. Το περσινό πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης 2 της FED ήταν της τάξης των 600 δις ευρώ και σε συνδυασμό με φορολογικές περικοπές και μεταβιβάσεις ύψους 1 τρις δολαρίων οδήγησε σε ισχυρή ανάπτυξη της τάξης του 3% για ένα τρίμηνο. Η ποσοτική χαλάρωση 3 θα είναι πολύ μικρότερων διαστάσεων και θα αποδώσει πολύ λιγότερο.
Βοήθεια δεν θα προέλθει ούτε από τις εξαγωγές. Όλα τα προηγμένα κράτη χρειάζονται ένα ασθενέστερο νόμισμα αλλά δεν μπορούν να το έχουν όλα μαζί – αν κάποιος είναι ασθενέστερος, αναπόφευκτα κάποιος άλλος πρέπει να είναι ισχυρότερος. Πρόκειται για ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος που κινδυνεύει να μας οδηγήσει στην επανεμφάνιση των νομισματικών πολέμων. Τις πρώτες αψιμαχίες τις έχουμε κιόλας δει, καθώς η Ιαπωνία και η Ελβετία προσπαθούν να υποβαθμίσουν τη συναλλαγματική τους ισοτιμία. Και άλλα κράτη θα ακολουθήσουν το παράδειγμά τους σύντομα.
Μπορούμε επομένως να αποφύγουμε μια δεύτερη σοβαρή κάμψη της παγκόσμιας οικονομίας, ένα νέο ‘πάτο’; Πιθανότατα είναι αδύνατο. Το καλύτερο στοίχημα για τις χώρες που δεν έχουν χάσει την πρόσβαση στις αγορές – δηλαδή τις ΗΠΑ, τη Βρετανία, την Ιαπωνία και τη Γερμανία – είναι η εισαγωγή νέων βραχυπρόθεσμων δημοσιονομικών μέτρων τόνωσης της οικονομίας, ενώ παράλληλα θα παραμένουν δεσμευμένες στη μεσοπρόθεσμη δημοσιονομική λιτότητα. Η υποβάθμιση της Αμερικής θα ενδυναμώσει τις πιέσεις για δημοσιονομική σύσφιξη αλλά ιδίως η Αμερική θα πρέπει να παραμείνει προσανατολισμένη σε μεσοπρόθεσμες περικοπές και να αποφύγει την άμεση συρρίκνωση των δημοσίων δαπανών που θα επιδεινώσει την ανάπτυξη και τα ελλείμματα.
Οι περισσότερες κεντρικές τράπεζες του δυτικού κόσμου πρέπει να προχωρήσουν τώρα σε έναν ακόμη γύρο πιστωτικής χαλάρωσης ακόμη κι αν οι επιπτώσεις του προβλέπονται περιορισμένες. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα δεν πρέπει απλά να σταματήσει να αυξάνει τα επιτόκια. Αντιθέτως, θα πρέπει να τα επαναφέρει κοντά στο μηδέν και να προχωρήσει σε μεγάλα προγράμματα αγοράς κρατικών ομολόγων προκειμένου η Ισπανία και Ιταλία να μη χάσουν σε καμία περίπτωση την πρόσβαση στις αγορές – καθώς κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σε μια πραγματικά μείζονα κρίση και θα απαιτούσε τον διπλασιασμό ή και τον τριπλασιασμό των πόρων του Ευρωπαϊκού Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας, διακανονισμούς για το χρέος και, ενδεχομένως, τη διάρρηξη της Ευρωζώνης.
Τέλος, από τη στιγμή που αυτή η κρίση είναι τόσο κρίση φερεγγυότητας όσο και κρίση ρευστότητας, πρέπει επιτέλους να αρχίσουν οι διαδικασίες ελεγχόμενης αναδιάρθρωσης χρέους. Αυτό σημαίνει μια καθολική μείωση του χρέους των στεγαστικών δανείων για το ήμισυ των αμερικανικών νοικοκυριών που σήμερα είναι υπό πτώχευση και συμμετοχή των ιδιωτών πιστωτών στη διάσωση των προβληματικών τραπεζών. Στην Ιρλανδία και την Πορτογαλία πρέπει να δοθεί η υποχρεωτική επιμήκυνση της διάρκειας αποπληρωμής του χρέους τους με χαμηλά επιτόκια, απαλλαγμένα από πρίμιουμ κινδύνου, και το ίδιο να γίνει με την Ιταλία και την Ισπανία, αν χάσουν την πρόσβαση στις χρηματοπιστωτικές αγορές. Όχι, δεν μπορούμε να αποτρέψουμε την επόμενη κάμψη της παγκόσμιας οικονομίας. Αλλά η πολιτική μπορεί να σταματήσει μια δεύτερη μεγάλη ύφεση. Αρκεί να λάβει ευέλικτα και στοχευμένα μέτρα.