Οι αγορές βυθίζονται στις ανησυχίες για την τύχη της Ευρωζώνης. Μπορούμε ίσως να μιλήσουμε για ‘κατάρα του Αυγούστου’: όπως το 2007 και το 2008, έτσι και σήμερα, η απουσία μεγάλων ηγετών και ο περιορισμένος όγκος συναλλαγών απειλούν με ένα νέο κύμα αστάθειας. Αλλά δεν είναι μόνο οι ζεστές θερμοκρασίες του καλοκαιριού που έχουν τις ιστορικές αντανακλάσεις τους. Αν δεις τα πράγματα από τη Νέα Υόρκη, ο τρόπος με τον οποίο εξελίσσεται η ιστορία της Ευρωζώνης θυμίζει ανησυχητικά τα σχήματα της χρηματοπιστωτικής θεομηνίας του ύστερου 2008 στην Αμερική. Να ορισμένες ομοιότητες:• Όταν άρχισαν να φαίνονται τα προβλήματα της Ελλάδας για πρώτη φορά, πολλοί σχεδιαστές πολιτικής – αλλά και μέρος των επενδυτών – προσπάθησαν να τα υποβαθμίσουν επειδή η Ελλάδα ήταν υπερβολικά μικρή σε σχέση με τις παγκόσμιες αγορές – το τμήμα του ελληνικού χρέους που διακρατούνταν εντός Ελλάδας δεν ξεπερνούσε τα 200 δις ευρώ. Κάπως έτσι είχε γίνει και με τις αμερικανικές επενδυτικές τράπεζες Lehman Brothers και Bear Stearns, που τα στοιχεία ενεργητικού τους ήταν της τάξης των 600 δις και 400 δις δολαρίων αντίστοιχα και είχαν θεωρηθεί πολύ μικρά σε σχέση με το μέγεθος του αμερικανικού χρηματοπιστωτικού τομέα.
• Με ανάλογο τρόπο, όταν το πρόβλημα ξέσπασε, οι πολιτικοί της Ευρωζώνης αποφάσισαν αρχικά να εμμείνουν στην υπόθεση ότι το πρόβλημα ήταν θέμα ρευστότητας και όχι φερεγγυότητας και κατηγόρησαν ως υπεύθυνους γι’ αυτό τους ‘κερδοσκόπους’. Έτσι προσπάθησαν πάλι και πάλι να δώσουν λύσεις ασπιρίνης σε ένα πρόβλημα οριακό και να αναβάλουν τις σκληρές αποφάσεις αποκρύπτοντας τις σοβαρές ρωγμές στο οικοδόμημα. Και αυτό έμοιαζε πάρα πολύ με ό,τι έκαναν οι αμερικανικές αρχές στα τέλη του 2007. Οι συγκεκριμένοι χειρισμοί δεν απέβησαν πιο επιτυχείς για την Ευρωζώνη απ' ό,τι για την Αμερική: Αν και κάθε νέα ανακοίνωση μέτρων οδηγούσε σε προσωρινούς αναστεναγμούς ανακούφισης, οι επενδυτές συνέχισαν να αλυχτάν ζητώντας μια πιο ουσιαστική λύση.
• Όλα αυτά υποχρέωσαν στη συνέχεια κάποιους ηγέτες της Ευρωζώνης να περάσουν σε ένα νέο στάδιο και να παραδεχτούν όλα όσα επί μακρόν αρνούνταν: συγκεκριμένα ότι απαιτείται αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους και πως δεν θα διασώζονταν όλες οι χώρες της Ευρωζώνης για πάντα. Από μια άποψη αυτό ήταν θετικό: αναγνωρίζονταν επιτέλους η πραγματικότητα. Αλλά από μια άλλη άποψη, μετέφερε την κρίση σε ένα νέο επίπεδο – ξανά ακολουθώντας το σενάριο του 2008. Γιατί ό,τι έκανε η Ευρωζώνη ήταν να σπρώξει τους επενδυτές σε έναν κρίσιμο ψυχολογικό Ρουβίκωνα – και να τους κάνει να συνειδητοποιήσουν ότι περιουσιακά στοιχεία που ως τότε συνήθιζαν να θεωρούν ως απολύτως ασφαλή ενείχαν πιστωτικό κίνδυνο. Καθώς τα πλήγματα διαδέχονταν το ένα το άλλο ήμασταν περίπου μπροστά σε κάτι παραπλήσιο με την απόφαση της αμερικανικής κυβέρνησης να θέσει τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς Fannie Mae και Freddie Mac υπό επιτήρηση το καλοκαίρι του 2008. Είχε ανατραπεί μια ιερή υπόθεση, οι επενδυτές δεν ήξεραν πια τι να εμπιστευθούν.
• Δεν είναι να προκαλεί έκπληξη που όλα αυτά διεγείρουν μολυσματικά κύματα φόβου. Οι παραδοσιακοί επενδυτές των ομολόγων της Ευρωζώνης (όπως ακριβώς και οι επενδυτές που κατείχαν ομόλογα των Fannie Mae και Freddie Mac ή άλλους τίτλους ανώτατης πιστοληπτικής αξιολόγησης που βασίζονταν στα ενυπόθηκα στεγαστικά δάνεια το 2008) διέθεταν ελάχιστη εμπειρία στην αποτίμηση του πιστωτικού κινδύνου. Κατά συνέπεια δεν μπορούσαν να κρίνουν ποιες χώρες ήταν ‘ασφαλείς΄, ούτε να αποτιμήσουν τους κινδύνους. Το ακόμη χειρότερο ήταν ότι ελάχιστοι είναι οι επενδυτές – ή και οι πιστωτικές αρχές – που κατανοούν πράγματι το πολύπλοκο δίκτυο διασυνδέσεων ανάμεσα στις τράπεζες της Ευρωζώνης. Το θέμα δεν είναι μόνο τα δάνεια και η έκθεση των τραπεζών στα ομόλογα της Ευρωζώνης. Υπάρχουν πολύ περιορισμένα δεδομένα πραγματικού χρόνου για την έκθεση στα πιστωτικά παράγωγα. Και είναι εξαιρετικά δύσκολο να έχει κανείς αίσθηση για την πραγματική έκθεση μιας τράπεζας στον συνολικό κίνδυνο μιας χώρας, από τη στιγμή που οι τράπεζες έχουν πάψει να αποτιμούν τους κινδύνους τους με αυτό τον τρόπο από πολλά χρόνια.
• Καθώς ο φόβος διαχέεται, άλλο ένα φάντασμα του 2008 επιστρέφει: οι κίνδυνοι του βραχυπρόθεσμου δανεισμού. Όπως εξηγεί ένα εκπληκτικό άρθρο του Peterson Institute, η δομή του συστήματος της Ευρωζώνης ενθάρρυνε τα χρηματοπιστωτικά της ιδρύματα να αυξήσουν σε υπερβολικό βαθμό την εξάρτησή τους από τον βραχυπρόθεσμο δανεισμό. Οι 90 τράπεζες που συμπεριλαμβάνονταν στα πρόσφατα ‘τεστ αντοχής’ της Ευρωπαϊκής Τραπεζικής Αρχής θα πρέπει να αναχρηματοδοτήσουν χρέος ύψους 5.4 τρις ευρώ μέσα στα 2 επόμενα χρόνια. Το ποσό αυτό αντιστοιχεί με το 45% του ΑΕΠ της Ευρωζώνης. Μέχρι πρόσφατα ήταν εύκολο για τις τράπεζες να αναχρηματοδοτούν το δανεισμό τους εξαιτίας του ενεχόμενου ηθικού κινδύνου στην Ευρωζώνη (θεωρούνταν ότι κανένας δεν μπορούσε να χρεοκοπήσει). Τώρα όμως αυτή η υπόθεση διερράγη. Συντρέχουν λοιπόν όλο και μεγαλύτεροι κίνδυνοι για μια επιταχυνόμενη φυγή κεφαλαίων. Υπάρχει κάλλιστα περίπτωση να δούμε στο εγγύς μέλλον τον βραχυπρόθεσμο δανεισμό να ‘στεγνώνει’, όπως έγινε και με τα επενδυτικά οχήματα του δολαρίου του 2007 και με τις Bear Stearns και Lehman Brothers τo 2008. Ιδίως από τη στιγμή που οι απρόβλεπτες ενέργειες των οίκων πιστοληπτικής αξιολόγησης τροφοδοτούν τους φόβους των αγορών για ακόμη μια φορά.
Επομένως, θα δούμε και αυτή τη φορά, όπως έγινε και το 2008, να ακολουθεί μια πλήρης χρηματοπιστωτική κατάρρευση; Όταν ο πανικός διαχυθεί παντού και οι επενδυτές έρθουν αντιμέτωποι με κινδύνους που μέχρι σήμερα παραγνώριζαν θα κάνουν ξαφνικά πίσω; Ας θυμηθούμε τι έγινε το 2008, όταν μετά την κατάρρευση των Lehman έγινε αντιληπτό ότι τα στοιχεία ενεργητικού των hedge funds στο Λονδίνο δεν ήταν ασφαλή. Τα νομικά κείμενα των αδιαφανών χρηματοπιστωτικών συμβολαίων μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να μετρούν καίρια και να έχουν απρόβλεπτες επιπτώσεις.
Υπάρχει περίπτωση αυτό το δύσκολο καλοκαίρι να μας οδηγήσει σε ένα θυελλώδες φθινόπωρο; Κι από εκεί σε ένα χειμωνιάτικο πλήγμα για την πραγματική οικονομία; Ελπίζουμε πως όχι. Αλλά κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι υπάρχει μια αίσθηση deja vue στις εξελίξεις – ένα έργο που το έχουμε ξαναδεί. Οι θεοί της οικονομίας μπορεί να καγχάζουν. Μετά θα ακολουθήσει ο θρήνος.