Δημόσιο χρέος και Δημοκρατία

Η κρίση χρέους των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελεί θεμελιώδη απειλή όχι μόνο για το ευρώ αλλά και για τη δημοκρατία και την δημόσια λογοδοσία. Επί του παρόντος, τα προβλήματα και τα διλήμματα της Ευρώπης περιορίζονται σε σχετικώς μικρές χώρες, την Ελλάδα, την Ιρλανδία, και την Ουγγαρία. Σε όλες αυτές τις χώρες όμως οι κυβερνήσεις φαίνεται να έχουν προδώσει θεμελιώδεις αρχές του δημοκρατικού συμβολαίου.

Η κυλιόμενη προεδρία της ΕΕ θα εστιάσει σύντομα τη ματιά μας σε μια από αυτές τις χώρες. Η επικείμενη ανάληψη της ευρωπαϊκής προεδρίας από την Ουγγαρία συμπίπτει με θυελλώδεις συζητήσεις για την παραβίαση της συνταγματικής τάξης από τον Ούγγρο πρωθυπουργό Βίκτορ Ορμπάν και για την καταστολή της ελευθερίας του Τύπου, καθώς και με έναν νέο γύρο ανησυχιών σχετικά με την οικονομική βιωσιμότητα της χώρας.

Η Ουγγαρία έχει πολλούς λόγους να είναι ευαίσθητη στο ζήτημα των πολιτικών επιπτώσεων του δημόσιου χρέους. Σε τελική ανάλυση, κατέχει ακόμα το παγκόσμιο ρεκόρ υπερπληθωρισμού, αφού κατά τη δεκαετία του 1940 το ουγγρικό νόμισμα υποτιμήθηκε κατά 1027% ανοίγοντας το δρόμο για την επιβολή της κομμουνιστικής δικτατορίας.

Η αριθμητική του χρέους της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι αβέβαιη και επισφαλής. Η δημοσιονομική σταθεροποίηση στις χώρες της Μεσογείου μπορεί ενδεχομένως να αποδώσει και να επιτρέψει – με πολύ μεγάλο κόστος – την επιστροφή στους φυσιολογικούς οικονομικούς διακανονισμούς. Αλλά αν η νευρικότητα στις αγορές επιμείνει και τα επιτόκια των περιφερειακών ομολόγων εξακολουθούν να είναι πολύ υψηλά σε σχέση με τα επίπεδα των ασφαλών γερμανικών, το βάρος του δημόσιου χρέους σύντομα θα καταστεί μη βιώσιμο. Επομένως η ΕΕ πρέπει ίσως να αρχίσει να προετοιμάζεται για ένα μηχανισμό που θα μας εξηγήσει πώς μπορεί να περιοριστεί το δημόσιο χρέος.

Πολλοί οικονομολόγοι έχουν ταχθεί υπέρ ενός τέτοιου διακανονισμού στη βάση των απλών αριθμητικών υπολογισμών. Αλλά η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, και συγκεκριμένα το μέλος του Δ.Σ. της Λορέντζο Μπίνι Σμάγκι, έχει διατυπώσει ένα κομψό επιχείρημα ενάντια στην περιστολή του χρέους – ένα επιχείρημα γεμάτο πολιτική σημασία και ηθικό νόημα. Πράγματι, η αρχή της μη άρνησης του δημόσιου χρέους συνδέεται στενά με την ανάπτυξη της ασφάλειας της νομιμότητας, των αντιπροσωπευτικών κυβερνήσεων και της σύγχρονης δημοκρατίας.

Την επαύριο της Επανάστασης του 1688, όταν οι Βρετανοί εξεγέρθηκαν ενάντια στη σπατάλη δυναστεία των Στιούαρτ, η βρετανική κυβέρνηση υιοθέτησε μια νέα προσέγγιση στο δημόσιο χρέος. Η ψήφιση του προϋπολογισμού στο Κοινοβούλιο που ήταν αντιπροσωπευτικός θεσμός θα διασφάλιζε ότι ο λαός σαν σύνολο ήταν υπεύθυνος για τις υποχρεώσεις που είχαν αναλάβει οι κυβερνήσεις του. Η συνταγματική προσέγγιση περιόρισε τις δυνατότητες για τις σπατάλες δαπάνες, την πολυτελή ζωή της αυλής και τις στρατιωτικές περιπέτειες που υπήρξαν σήμα κατατεθέν των πρώιμων απολυταρχικών μοναρχιών.

Το δίδαγμα του 1688 ενισχύθηκε από το επόμενο κύμα ευρωπαϊκών επαναστάσεων. Την επαύριο της Γαλλικής Επανάστασης και του Ναπολεόντειου καθεστώτος η Γαλλία βρέθηκε επιβαρυμένη με πολύ μεγάλο χρέος και τα επαναστατικά καθεστώτα απαξιώθηκαν μέσα από τον πληθωρισμό του χαρτονομίσματος. Μετά το Συνέδριο της Βιέννης και την επιστροφή του βασιλιά Λουδοβίκου 18ου στο γαλλικό θρόνο, οι σύμβουλοί του συζητούσαν αν η μοναρχική Γαλλία έπρεπε να αναγνωρίσει ή όχι το χρέος του Ναπολέοντα. Τελικά αποφάσισαν την αναγνώριση του χρέους κι αυτό συνέβαλε στην ασφάλεια της νομιμότητας που χρειαζόταν η γαλλική οικονομία για να προφτάσει την βρετανική βιομηχανική επανάσταση.

Η εμπειρία του πληθωρισμού των πολέμων και τα ντε φάκτο χρεοστάσια του 20ου αιώνα κατέστησαν το ζήτημα των υπεύθυνων δημοσίων οικονομικών σημαντικό τμήμα της νέας ευρωπαϊκής ισορροπίας. Η έναρξη της διαδικασίας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης αποτελούσε και αναγνώριση της σημασίας ενός σταθερού νομίσματος για την πολιτική νομιμότητα.

Πράγματι, ο κρίσιμης σημασίας γαλλογερμανικός άξονας της Ευρωπαϊκής Ένωσης συγκροτήθηκε στη βάση της πεποίθησης ότι η πολιτική τάξη στη δημοκρατία εξαρτάται από την ασφάλεια του δημόσιου χρέους. Στη Γερμανία, η απαλλοτρίωση των οικονομιών δύο γενεών κατόχων ομολόγων της μεσαίας τάξης θεωρήθηκε ως αποτέλεσμα των πολέμων πρώτα του Κάιζερ και μετά του Χίτλερ – με άλλα λόγια ως αποτέλεσμα της αποτυχίας της δημοκρατίας.

Μετά τον πληθωρισμό και την κυβερνητική αστάθεια, ο στρατηγός Σαρλ Ντε Γκολ αποκατέστησε το γαλλικό πολιτικό σύστημα αλλά και την ιδέα του γαλλικού έθνους μέσα από την υποστήριξη της σταθερότητας του νομίσματος. Ο Ντε Γκολ στράφηκε στην κληρονομιά του Ναπολέοντα υποστηρίζοντας ότι η Γαλλία θα έχει σταθερότητα μόνο μέσα από ένα ισχυρό νόμισμα.

Αλλά η χρηματοπιστωτική επανάσταση που απλώθηκε σε όλο τον κόσμο κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες διέρρηξε τον δεσμό ανάμεσα στην αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση και τα δημόσια οικονομικά. Τα παράγωγα και τα άλλα πολύπλοκα χρηματοπιστωτικά εργαλεία προσέφεραν τρόπους για την καταστρατήγηση της ευθύνης των πολιτών για τις δαπάνες στις οποίες συναινούσαν.

Με άλλα λόγια τα σύγχρονα δημόσια οικονομικά κατέληξαν να μοιάζουν κάτι σαν τα στεγαστικά δάνεια υψηλού κινδύνου που δημιουργούσαν την ψευδαίσθηση της καθολικής ιδιοκτησίας κατοικίας. Οι παλαιοί κανόνες και περιορισμοί δεν εφαρμόζονταν πια. Οι χώρες μπορούσαν να επιδείξουν μια εξιδανικευμένη γενναιοδωρία. Οι φαινομενικά σκληροί κανόνες του Συμφώνου Ανάπτυξης και Σταθερότητας της Ευρώπης του Μάαστριχτ του έθεταν ανώτατα όρια 3% του ΑΕΠ για τα δημόσια ελλείμματα και 60% για το δημόσιο χρέος ενθάρρυναν τη δημιουργική λογιστική που μετέθετε την αναγνώριση των δαπανών στο μέλλον και καλλώπιζε τα δημόσια οικονομικά.

Η χρηματοπιστωτική επανάσταση εξελίχθηκε παράλληλα με έναν δραστικό περιορισμό των πολιτικών δικαιωμάτων των Ευρωπαίων. Τα τελευταία 20 χρόνια η εξουσία έδειξε να μεταβιβάζεται σε μια ελίτ τεχνοκρατών. Τα κόλπα της δημιουργικής λογιστικής που τελούνταν στο παρασκήνιο συνοδεύτηκαν από κόλπα της πολιτικής που τελούνται κι αυτά στο παρασκήνιο. Δεν είναι καθόλου περίεργο το ότι οι πολίτες διαμαρτύρονται για την κάμψη της νομιμότητας των ευρωπαϊκών θεσμών.

Κατά παρόμοιο τρόπο, εγγυώμενη το χρέος των ιρλανδικών τραπεζών το Σεπτέμβριο του 2008, η ιρλανδική κυβέρνηση έκανε κάτι που καμιά υπεύθυνη κυβέρνηση δεν θα έπρεπε να διανοηθεί. Ανέλαβε την ευθύνη για τραπεζικές υποχρεώσεις πολλαπλάσιες του ιρλανδικού ΑΕΠ οδηγώντας το δημόσιο χρέος άνω του 1300% του ΑΕΠ. Ο Ιρλανδός πρωθυπουργός Μπράιαν Κόουεν που ακόμα υποστηρίζει ότι έπραξε σωστά θα τιμωρηθεί συντριπτικά από τον ιρλανδικό λαό στις προσεχείς εκλογές.

Αλλά οι ενέργειες του Κόουεν αποτελούν σύμπτωμα μιας ευρύτερης αποτυχίας: της ρήξης του θεμελιώδους δεσμού ανάμεσα στις υποχρεώσεις των πολιτών και των φορολογουμένων και τις ευθύνες των κυβερνήσεων.

Η ιδέα της μεταφοράς μέρους του υπάρχοντος δημόσιου χρέους των κρατών μελών της ΕΕ σε ένα ευρωπαϊκό ομόλογο μπορεί να είναι τεχνικά ελκυστική αλλά θα δώσει αποτελέσματα μόνο αν υπάρξει επιστροφή στις βρετανικές αρχές του 1688 – ή τις αρχές της Αμερικανικής Επανάστασης. Οι φορολογούμενοι της ΕΕ πρέπει να έχουν την αίσθηση ότι ελέγχουν αυτά που χρωστάνε και πως δεν θεωρούνται υπεύθυνοι για τα λάθη και τις απάτες της ανίερης συμμαχίας μεταξύ του ανεύθυνου χρηματοπιστωτικού τομέα και των ανεύθυνων κυβερνήσεων.