"ΚΟΜΦΟΥΚΙΟΣ: Το αύριο στο χτές"

Μελετώντας τη διδασκαλία του Κομφούκιου γίνεται αμέσως αντιληπτό ότι πολλά από αυτά που είχε πει εδώ και 2500 χρόνια είναι πράγματα που υποστηρίζει και η σύγχρονη ψυχολογία. Πρόκειται για ένα έργο που δεν έχει σύνορα. Ανήκει σε όλα τα έθνη, όλους τους λαούς, σ' όλους τους χρόνους. Είναι αιώνιο...
Ο Κομφούκιος εμφανίζεται στα μέσα του 6ου π.Χ. αι. Θεωρείται σύγχρονος του Λάο Τσε στην Κίνα, του Βούδα στην Ινδία και του Πυθαγόρα στην Ελλάδα. Ζει στην Κίνα όταν η αυτοκρατορία αποσυνδεόταν από εσωτερικούς πολέμους ανάμεσα στα κράτη, σε μια ταραγμένη εποχή πολιτικού χάους. Ενώ στην αρχή δούλευε για να συντηρήσει την οικογένειά του, στα 22 του χρόνια αφοσιώθηκε στη διδασκαλία. Ηταν όχι μόνο σοφός και φιλόσοφος, αλλά πρακτικός και ρεαλιστής.
Αν δούμε το έργο του μέσα από τρεις άξονες -τον άνθρωπο, την πόλη και τον κόσμο- έχουμε να διδαχτούμε πολλά που θα μας βοηθήσουν στην καθημερινή μας ζωή και θα συντελέσουν ώστε να κατανοήσουμε τη θέση του ανθρώπου ως άτομο, ως μέλος μιας κοινωνίας και ως μέρος του σύμπαντος. Ας ξεκινήσουμε από το μεγάλο θέμα που είναι ο άνθρωπος και τη στάση του απέναντι στα μυστήρια και ανεξήγητα προβλήματα, καθώς επίσης και τη σχέση του με τον εαυτό του.
Ο Κομφούκιος σχετικά με την αντίληψη περί ζωής και θανάτου συνήθιζε να λέει στους μαθητές του: "Μα όταν δεν καταλαβαίνεις τη ζωή πώς μπορείς να καταλάβεις το θάνατο;" Με αυτή την ερωτηματική απάντηση ήθελε να δείξει στους μαθητές του, αλλά και σε μας σήμερα, ότι όταν δεν ζεις την κάθε στιγμή σαν να είναι μοναδική, όταν δεν έχεις κατανοήσει την ουσία της ζωής, όταν δεν έχεις ζήσει το σήμερα, γιατί να σε απασχολεί το αύριο και τα μετά θάνατον; Σε ερωτήσεις των μαθητών του για τη στάση του ανθρώπου απέναντι στη θρησκεία, απέφευγε να απαντάει. Οχι γιατί δεν ήταν ικανός να δώσει απαντήσεις, αλλά γιατί θεωρούσε περιττό να ασχοληθεί κανείς με πράγματα που δεν φτάνει η ανθρώπινη λογική.
Αντιμετώπιζε όμως με ευσέβεια το σύμπαν. Η πεποίθησή του ότι στο σύμπαν υπήρχε κάποιο μυστήριο και το δέος με το οποίο το αντιμετώπιζε, καθώς και η πίστη του στο ηθικό περιεχόμενο του σύμπαντος πρόσδιδαν στη φιλοσοφία του ένα χαρακτήρα ιερότητας, με αποτέλεσμα να πλησιάζει κατά πολύ την έννοια της θρησκείας. Ο σκοπός της είναι να προσδώσει ιερό χαρακτήρα σε όλες τις ανθρώπινες υποθέσεις. Δεν ήταν άθεος. Θεωρούσε απλώς το πρόβλημα της ύπαρξης του Θεού πολύ δύσκολο για να το φτάσει το ανθρώπινο πνεύμα και να ασχοληθεί με αυτό. Οσον αφορά τώρα τη σχέση του ανθρώπου με την τέχνη, θεωρούσε τη μουσική ως σπουδαίο παράγοντα για τη γενική εξύψωση του ανθρώπου (ο ίδιος έπαιζε κάποιο όργανο).
Ο Κομφούκιος έλεγε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εμπνέεται από την ποίηση, να σταθεροποιεί την ηθική του αξία με τη συμμόρφωσή του στους εθιμικούς κανόνες και να ολοκληρώσει την εξύψωσή του με τη μουσική. Ομως όλα πρέπει να έχουν το γνώρισμα της κοσμιότητας και του μέτρου.
Δίνεται σημασία όχι στην ατομικότητα του ανθρώπου, αλλά στον άνθρωπο ως μέρος της άπειρης φύσης. Ο άνθρωπος όμως για να πετύχει όλα αυτά πρέπει να διατηρεί μια υγιή σχέση με τον εαυτό του. Και όταν η σχέση ατόμου-εαυτού είναι πλέον άρτια, τότε θα είναι επόμενο να λειτουργήσει σωστά και η σχέση με τους άλλους.
Αυτή η υγιής όμως σχέση πρέπει να συντελείται από ορισμένες αρετές που για τον Κομφούκιο είναι η σωφροσύνη του νου, η δύναμη της ψυχής, η αξιοπρέπεια και η εγκράτεια στην προσωπική ζωή, η έλλειψη ματαιοδοξίας, προκαταλήψεων, εγωισμού, υπεροψίας, δογματισμού καθώς επίσης και η κυριαρχία της λιτότητας και όχι του πλούτου και των εγκόσμιων τιμών, της σοβαρότητας, της σεμνότητας, της πράξης και όχι της ομιλίας. Η αποφυγή κάθε ανεξέλεγκτης εκδήλωσης λύπης ή ενθουσιασμού δείχνει αρμονική σχέση του ανώτερου ανθρώπου με τη θεία φύση του. Απαραίτητη πάλι αρετή είναι η ορθή δράση, δηλαδή η συναίσθηση του σωστού και του δικαίου καθώς και η σύμφωνη με αυτή ενέργεια. Η ορθότητα αντιτίθεται με την εσωτερική διάθεση του ανθρώπου που απορρέει από τον έμφυτο εγωισμό και τον οδηγεί μόνο στην επιδίωξη του κέρδους και της προσωπικής ωφέλειας.
Ο Κομφούκιος διδάσκει ανταπόδοση του κακού με τη δικαιοσύνη και όχι με την αυστηρή τιμωρία, αλλά με την αμερόληπτη μεταχείριση που αποκαθιστά την αρμονία του ΤΑΟ. Το ΤΑΟ είναι, σύμφωνα με τον Κομφούκιο, μία έννοια ανάλογη της ηθικής προσταγής που ενυπάρχει στη συνείδηση του ανθρώπου που του λέει αλάνθαστα τι πρέπει να κάνει και πώς πρέπει να συμπεριφερθεί. Ο άνθρωπος είναι συνδημιουργός του ηθικού νόμου και υπάρχει ελευθερία βούλησης που η εξάσκησή της καθιστά δυνατή την άνοδο του ανθρώπου σε ψηλότερα ηθικά επίπεδα.

Το ΤΑΟ δεν ταυτίζεται με τον ηθικό νόμο της Δύσης. Είναι έννοια ευρύτερη γιατί:
α) καλύπτει και περιοχές που βρίσκονται έξω από τον ηθικό νόμο, όπως οι κανόνες της πολιτισμένης συμπεριφοράς και της ευπρέπειας και
β) είναι έννοια συναφής με την ευρυθμία της φύσης. Είναι ο τρόπος με τον οποίο κινείται το σύμπαν ολόκληρο. Περνώντας τώρα στο δεύτερο άξονα, την πόλη, ο Κομφούκιος δίνει πολλές πρακτικές συμβουλές για το πώς πρέπει να είναι η σχέση του ανθρώπου με την κοινωνία. Δεν πρέπει να κάνουμε στους άλλους όσα δεν επιθυμούμε και αυτοί να μας κάνουν. Η αξία κάθε πράξης κρίνεται σύμφωνα με την ιδεολογία και τους κοινωνικούς σκοπούς και όχι σύμφωνα με τους νόμους. Η βελτίωση του ανθρώπου συνεπάγεται τη βελτίωση της κοινωνίας. Ο Κομφούκιος δίδαξε αγάπη προς όλους τους ανθρώπους. Αγάπη για την οποία είναι απαραίτητη η Ανθρωπιά.
Οταν κάποιος μαθητής ρώτησε τον Κομφούκιο τι είναι η ανθρωπιά εκείνος απάντησε: "να σέβεσαι τους άλλους στην ιδιωτική σου ζωή, να είσαι σοβαρός στο χειρισμό των υποθέσεών σου και πιστός στις σχέσεις σου. Ακόμη και όταν ζεις ανάμεσα σε βάρβαρους δεν πρέπει να λησμονείς τις αρχές αυτές". Η ανθρωπιά έχει σαν αποτέλεσμα τη δικαιοσύνη στη διανομή, την ειλικρίνεια, την πολιτισμένη συμπεριφορά. Η ανθρωπιά πρέπει να διαφαίνεται σε κάθε είδους σχέση: από ηγεμόνα σε υπήκοο, από πατέρα σε γιο, από μεγάλο αδερφό σε μικρό, από σύζυγο σε σύζυγο, από φίλο σε φίλο, που ήταν οι πέντε κύριες σχέσεις στην κοινωνία όπου ζούσε ο Κομφούκιος και που υπάρχουν ακόμα και σήμερα. Για τους ρόλους τώρα στην κοινωνιοπολιτική δομή του κράτους, ο Κομφούκιος υποστήριζε κάτι κοινό με τον Πλάτωνα στην Πολιτεία. Οι τίτλοι των αξιωματούχων και του άρχοντα καθώς επίσης και οι ονομασίες των θεσμών έπρεπε να ανταποκρίνονται στο πραγματικό περιεχόμενό τους. Ο ίδιος έλεγε: "Φρόντισε ώστε ο πρίγκιπας να είναι πραγματικά πρίγκιπας, ο υπουργός να είναι υπουργός, ο πατέρας να είναι πατέρας και ο γιος, γιος. Τα ονόματα πρέπει να βρουν το χαμένο τους περιεχόμενο, αναλαμβάνοντας ο καθένας στο κράτος, στην κοινωνία, στην οικογένεια, το ρόλο που αντιστοιχεί στον τίτλο και στην ιδιότητά του.
Ο νόμος είναι ακατάλληλο μέσο για τη διοίκηση του κράτους, ενώ όταν το κράτος διοικείται με ανθρωπιά και επικρατεί η καλή προαίρεση, μόνο τότε δημιουργείται κλίμα καλής διάθεσης στο λαό που προσφέρει με προθυμία τη συνεργασία του στους συνανθρώπους και στο κράτος. Αν ο άρχοντας είναι ανώτερος άνθρωπος, εξαλείφεται ο ατομικισμός και η αναρχία. Ο ίδιος πρέπει να γνωρίζει το ΤΑΟ, πράγμα που επιτυγχάνεται με την καλλιέργεια, τη διαπαιδαγώγηση.
Η αυτοσυγκράτηση στους τρόπους και η επένδυση καθεμιάς πράξης με ωραίο περίβλημα επιβάλλονταν γιατί επέτρεπαν και την ιεράρχηση της κοινωνίας που την επικροτούσε ο Κομφούκιος, καθώς και την καλύτερη κοινωνική συμβίωση. Τελειώνοντας με τον τρίτο βασικό άξονα, τον κόσμο, είναι φανερή η στάση του Κομφούκιου σε θέματα που αφορούν το σύμπαν γενικά. Οταν κάποτε ρωτήθηκε ποιον θα εγκατέλειπε πρώτον από τους τρεις αντικειμενικούς στόχους μιας καλής διοίκησης, που ήταν σύμφωνα με τον ίδιο: η επαρκής τροφή, η επάρκεια στα όπλα και η εμπιστοσύνη του λαού στον άρχοντα, απάντησε: τα όπλα. Φαίνεται λοιπόν καθαρά ότι ο Κομφούκιος ήταν ενάντια στον πόλεμο.
Για τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση πίστευε ότι ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης, γι' αυτό πρέπει να τη μιμηθεί στη συμπεριφορά του και να ακολουθήσει το μέτρο και την ομορφιά που αποκαλύπτεται με κάθε ενέργεια και με κάθε σκέψη, απαλλαγμένη από το περιττό και το υπερβολικό, πράγματα που ασχημαίνουν τον κόσμο και αποτελούν ύβρι.
Τέλος για τη στάση απέναντι στο ιερό και στο βέβηλο, δηλαδή την ουσία και την τυπολατρεία, δεν θεωρούσε τους τελετουργικούς κανόνες απλώς κενό εξωτερικό τύπο αλλά αντανάκλαση μιας γνήσιας αρετής στον εξωτερικό κόσμο, που για να ολοκληρωθεί έπρεπε να επενδύεται με ωραία εξωτερική μορφή. Πρέπει να νιώθουμε το νόημα και το σκοπό κάθε ενέργειάς μας. Ολα πρέπει να τα νιώθει κανείς βαθιά. "Μήπως στα ενδύματα και στα κοσμήματα, που φοριούνται στις τελετές, βρίσκεται το νόημα των τελετών!" Ο Κομφούκιος ζητούσε σε όλα τα θέματα την ουσία και το βάθος και όχι τις εξωτερικές μορφές.
Ολο του το έργο είναι διαποτισμένο με την ιδέα ότι η βελτίωση της σχέσης του ατόμου με τον εαυτό του θα έχει ως αποτέλεσμα τη βελτίωση της σχέσης του με την κοινωνία και κατά συνέπεια την εξυγίανση της σχέσης του με το σύμπαν. Τότε μόνο θα επικρατεί η απόλυτη αρμονία παντού. Και αυτό είναι κάτι που δεν ίσχυε μόνο στην εποχή του Κομφούκιου, αλλά ισχύει και σήμερα στη δική μας εποχή. Ας προσπαθήσουμε να δούμε με άλλα μάτια το μέλλον, κοιτάζοντας λίγο στο παρελθόν και δίνοντας σημασία σε διδασκαλίες όπως αυτή του φιλόσοφου Κομφούκιου.