Πολλή συζήτηση έγινε για το βρετανικό βέτο στις γαλλογερμανικές προτάσεις για ένα νέο δημοσιονομικό σύμφωνο στην Ευρώζώνη, μετράει όμως περισσότερο η σημασία της νέας συμφωνίας για την ευρωπαϊκή οικονομία και την εξέλιξη της ευρωπαϊκής κρίσης χρέους. Ουσιαστικά η συμφωνία ανοίγει μια νέα εποχή στην ευρωπαϊκή πολιτική καθώς η γερμανική άποψη για σφικτή δημοσιονομική πολιτική θα κυριαρχήσει πλέον σε ολόκληρη την Ευρωζώνη.Κι αυτό θέτει τρία βασικά ερωτήματα:
Πρώτον, πόσο διαφορετικά θα γίνουν στην πράξη τα πράγματα σε σχέση με το προηγούμενο καθεστώς;
Δεύτερον, η συνταγή δημοσιονομικής σύσφιξης σε όλη την Ευρώπη είναι καλή ιδέα από οικονομική άποψη;
Τρίτον, η νέα ευρωπαϊκή συμφωνία ανοίγει το δρόμο ώστε η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα να παίξει στο μέλλον έναν ανάλογο ρόλο με αυτόν που παίζει η FED στην Αμερική και η Τράπεζα της Αγγλίας στη Βρετανία;
Η βασική εκτίμηση για τη συμφωνία είναι ότι θα καταφέρει μεν να καταλαγιάσει τα συμπτώματα της σημερινής οξείας φάσης της κρίσης, αλλά από τη στιγμή που δεν περιλαμβάνει καμία καθαρή μακροπρόθεσμη στρατηγική ανάπτυξης, θα μας πάει σε μια παρατεταμένη περίοδο χρόνιων προβλημάτων. Ας δούμε ένα ένα αυτά τα ερωτήματα.
Πρώτον, πόσο μεγάλες διαφορές εισάγει η νέα συμφωνία σε σχέση με το μέχρι σήμερα καθεστώς δημοσιονομικής πολιτικής; Ξεκινάμε αναγνωρίζοντας ότι υπάρχουν ορισμένες σημαντικές διαφορές αλλά η σημασία τους ενδέχεται να αφορά περισσότερο τον πολιτικό συμβολισμό παρά την οικονομική πραγματικότητα. Τα πράγματα τελικά θα κριθούν στα ‘ψιλά γράμματα’ που ακόμη δεν έχουν προσδιοριστεί.
Η βασική καινοτομία της νέας συμφωνίας είναι η εισαγωγή ενός νέου δημοσιονομικού κανόνα που ζητά από τις κυβερνήσεις να φροντίζουν ώστε οι προϋπολογισμοί τους να είναι ισοσκελισμένοι ή πλεονασματικοί. Η βασική αρχή είναι ότι το ετήσιο διαρθρωτικό έλλειμμα δεν πρέπει να ξεπερνά το 0,5% του ονομαστικού ΑΕΠ. Αυτός ο κανόνας θα εισαχθεί στο εθνικό νομικό ή συνταγματικό σύστημα των κρατών μελών ενώ θα περιλαμβάνει κι έναν αυτόματο μηχανισμό διόρθωσης που θα ενεργοποιείται σε περίπτωση απόκλισης.
Ο κανόνας, που εισάγεται καταρχήν ως νέα διεθνής συμφωνία, ακούγεται σίγουρα πολύ σκληρός. Το γεγονός ότι θα πρέπει να εγγραφεί στην εθνική νομοθεσία καθώς και το ότι υιοθετείται η συμμετοχή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην εποπτεία των εθνικών προϋπολογισμών αποτελούν σημαντικά βήματα. Παρά ταύτα δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι και το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης περιλάμβανε ανάλογους μεσοπρόθεσμους στόχους για τους εθνικούς προϋπολογισμούς καθώς και κυρώσεις που ναι μεν αναφέρονταν ότι είχαν αυτόματο χαρακτήρα, αλλά επιβάλλονταν μετά από διαδικασία ειδικής πλειοψηφίας. Ο δημοσιονομικός κανόνας στην πραγματικότητα δεν είναι κάτι το καινούργιο και μόνο η δομή της διαδικασίας ειδικής πλειοψηφίας αντιστρέφεται.
Συν τοις άλλοις, η παραβίαση των νέων κανόνων δεν ορίζεται μόνο από τα νούμερα αλλά από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία καλείται να λάβει υπόψη της μια σειρά από ειδικές συνθήκες – για παράδειγμα την ύπαρξη μιας μεγάλης ύφεσης – πριν εκφέρει την άποψη ότι πράγματι ένα κράτος μέλος δεν συμμορφώνεται με τον κανόνα. Με δυο λόγια, πρέπει να αναμένεται ότι το νέο δημοσιονομικό καθεστώς θα αυξήσει μεν τις πολιτικές πιέσεις για ισοσκελισμένους προϋπολογισμούς προς τις κυβερνήσεις αλλά η πραγματική πρακτική μάλλον θα είναι πολύ λιγότερη αυτόματη και άκαμπτη απ’ ό,τι υποδεικνύει το ανακοινωθέν της συνόδου.
Δεύτερον, η εισαγωγή της δημοσιονομικής πειθαρχίας σε όλη την Ευρωζώνη είναι θετική από οικονομικής άποψης; Εδώ εισερχόμαστε σε πολύ διαμφισβητούμενα εδάφη. Το προφανές πρόβλημα όταν ζητάς από τα κράτη να υιοθετήσουν μεγαλύτερη δημοσιονομική λιτότητα – που σε ορισμένες περιπτώσεις σήμερα χρειάζεται, ανεξαρτήτως του αν ήταν ή όχι η δημοσιονομική απειθαρχία βασική αιτία της κρίσης – είναι ότι δυσκολεύεις την έξοδό τους από την ύφεση. Θα περίμενε λοιπόν κανείς από την ευρωπαϊκή σύνοδο να έχει διατυπώσει και κάποιες σοβαρές προτάσεις για μια αναπτυξιακή στρατηγική.
Σε σχέση με αυτό όμως το ανακοινωθέν της συνόδου δεν λέει τίποτα. Κάνει βεβαίως μια αόριστη αναφορά σε κάποια ‘νέα διαδικασία αποκατάστασης των μακροοικονομικών ανισορροπιών’, που υιοθετείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να αυξήσει την πίεση για τις πλεονασματικές χώρες, και ιδίως για τη Γερμανία, ώστε να αναλάβουν μεγαλύτερη ευθύνη για τον περιορισμό των ανισορροπιών του ισοζυγίου πληρωμών αντί να ζητούν από τις ελλειμματικές χώρες να λύσουν μόνες τους το πρόβλημα μέσω της δημοσιονομικής σύσφιξης. Μόνο που η αναφορά αυτή, σε αντίθεση με το δημοσιονομικό κανόνα, δεν ζητά κάτι το συγκεκριμένο από τα κράτη ούτε τα απειλεί με κυρώσεις σε περίπτωση μη συμμόρφωσης. Η απουσία αναπτυξιακής στρατηγικής, όπως και η απουσία ενός σχεδίου για τον περιορισμό των ανισορροπιών ανταγωνιστικότητας ανάμεσα στα κράτη της Ευρωζώνης είναι τα πολύ σοβαρά προβλήματα της νέας ευρωπαϊκής συνθήκης.
Τρίτον, θα επιτρέψει το νέο σύμφωνο μια περαιτέρω κλιμάκωση της δράσης της ΕΚΤ κατά τρόπο που θα την καταστήσει μια πιο φυσιολογική κεντρική τράπεζα για την Ευρωζώνη; Ως προς αυτό καμία ξεκάθαρη απάντηση δεν μπορεί να δοθεί. Η αλήθεια είναι ότι μέχρι και ελάχιστες ώρες πριν την έναρξη της ευρωπαϊκής συνόδου, αυτό προβάλλονταν ως ο βασικός στόχος του νέου δημοσιονομικού συμφώνου. Τις σχετικές εκτιμήσεις είχε τροφοδοτήσει ο ίδιος ο πρόεδρος της ΕΚΤ, όταν, μιλώντας την 1η Δεκεμβρίου στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, είχε δηλώσει ότι ζητά από τους Ευρωπαίους πολιτικούς ‘ένα δημοσιονομικό σύμφωνο ως πρώτο βήμα προκειμένου να ξανακερδίσουμε την αξιοπιστία μας’ και ότι ‘άλλα στοιχεία μπορούν να ακολουθήσουν, αλλά μετράει η σειρά’. Την Πέμπτη όμως ο Μάριο Ντράγκι απογοήτευσε όταν δήλωσε ρητά ‘κάπως έκπληκτος’, που η συγκεκριμένη αναφορά του ερμηνεύτηκε σαν απόφαση για επέκταση της παρέμβασης της ΕΚΤ στην αγορά των περιφερειακών ομολόγων του ευρώ.
Σε κάθε περίπτωση, είναι άκρως σημαντικό να δούμε ποια θα είναι αυτά τα ‘άλλα στοιχεία’ που ο Ντράγκι έχει στο μυαλό του. Μπορεί να αυξηθούν όντως οι αγορές κρατικών ομολόγων της ευρωπαϊκής περιφέρειας στο πλαίσιο του σχετικού προγράμματος της ΕΚΤ σε περίπτωση που ξεφύγουν εκ νέου οι αποδόσεις, ακόμη κι αν αυτό διαψεύδεται επί του παρόντος; Μήπως δούμε μια πιο ουσιαστική αποδοχή της ‘ποσοτικής χαλάρωσης’ αν ο αποπληθωρισμός αποδειχτεί σοβαρή απειλή στη διάρκεια της επερχόμενης ύφεσης; Ή θα μπορούσαν άραγε τα ‘άλλα στοιχεία’ να περιλαμβάνουν μέτρα που θα ορίσουν ανώτατο όριο στα σπρεντ μεταξύ της Γερμανίας και των άλλων κρατών ώστε να σταθεροποιηθούν σε κάποια φυσιολογικά επίπεδα;
Βεβαίως τα ‘γεράκια’ της ορθοδοξίας στο Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΚΤ θα έχουν τις αντιρρήσεις τους. Θα περιμένουμε να δούμε τι θα έχει να πει για το νέο δημοσιονομικό σύμφωνο η κεντρική τράπεζα της Γερμανίας, η Bundesbank, δεδομένου είναι κάθετα αντίθετη στην ποσοτική χαλάρωση, όποιος και αν είναι ο βασικός διακανονισμός. Μπορεί να αλλάξει στάση από τη στιγμή που η Γερμανίδα καγκελάριος Αγγέλα Μέρκελ πέτυχε τη δημοσιονομική ένωση που ήθελε και που ο πρόεδρος της ΕΚΤ Μάριο Ντράγκι περιέγραψε το αποτέλεσμα της συνόδου ως ‘πολύ θετικό’; Αν Μέρκελ και Ντράγκι συμφωνήσουν, ενδέχεται ακόμη κι η Bundesbank να ανακαλύψει ότι θα είναι δύσκολο να τους αντιπαρατεθεί.
Ίσως η τελική σημασία της ευρωπαϊκής συνόδου να είναι ότι θα φέρει την οικονομική στρατηγική της Ευρωζώνης λίγο πιο κοντά στη στρατηγική των παραδοσιακών κρατών, με την υιοθέτηση δημοσιονομικής σύσφιξης σε συνδυασμό με μεγαλύτερη διάθεση για την υιοθέτηση μη συμβατικής νομισματικής χαλάρωσης. Για μια ακόμη φορά τα κράτη θα εξαρτηθούν από την ισχύ του ισολογισμού της κεντρικής τράπεζας προκειμένου να τα ανασύρει από την τρύπα.