Καθώς το ευρωπαϊκό καράβι κατευθύνεται ολοταχώς προς τα βράχια, οι υπεύθυνοι αξιωματικοί ρίχνονται στη θάλασσα. Αυτή την εβδομάδα βλέπουμε την αποχώρηση των πρωθυπουργών της Ελλάδας και της Ιταλίας Γιώργου Παπανδρέου και Σίλβιο Μπερλουσκόνι αντίστοιχα. Αλλά ενώ οι πολιτικοί έρχονται και απέρχονται, η ευρωπαϊκή ηγεσία επιμένει ότι ένα πράγμα θα παραμείνει ες αεί: το ευρώ. Καμιά σύνοδος κορυφής δεν τελειώνει δίχως την εθιμοτυπική πλέον δήλωση ότι η Ευρώπη ‘θα κάνει ό,τι απαιτείται προκειμένου να περιφρουρήσει το κοινό νόμισμα’. Πλην όμως, όλες αυτές οι επαναλαμβανόμενες ευχές για τη σωτηρία του ευρώ υποδεικνύουν μια επικίνδυνη σύγχυση.Για λόγους περηφάνιας, φόβου, ιδεολογίας αλλά προφανώς και για την προσωπική τους επιβίωση, οι Ευρωπαίοι ηγέτες αρνούνται να δεχτούν ότι το ευρώ συνιστά το κύριο μέρος του προβλήματος. Άντ’ αυτού αναζητούν μονίμως άλλες εξηγήσεις για την κρίση. Οι χώρες δεν τήρησαν τους δημοσιονομικούς κανόνες. Είπαν ψέματα. Η Ευρώπη χρειάζεται νέες πολιτικές δομές. Το μπαζούκα του ευρωπαϊκού μηχανισμού δεν είναι αρκετά μεγάλο. Οι αγορές είναι παράλογες. Οι λαοί εξεγείρονται.
Ασφαλώς και υπάρχουν στοιχεία αλήθειας σε όλες αυτές τις ερμηνείες. Αλλά καμιά τους δεν φτάνει ως τη ρίζα του προβλήματος. Δέκα χρόνια μετά την υιοθέτηση του ευρώ, ανακαλύπτουμε ότι μια ενιαία νομισματική ζώνη που περιλαμβάνει διαφορετικές χώρες με πολύ διαφορετικά επίπεδα οικονομικής ανάπτυξης και με πολύ διαφορετικές πολιτικές κουλτούρες είναι εγγενώς προβληματική.
Το ευρώ δεν είναι αυτοσκοπός. Το ενιαίο νόμισμα είναι απλά ένα εργαλείο που είχε σαν στόχο να προωθήσει την οικονομική ευημερία και την πολιτική αρμονία στην Ευρώπη. Όμως όπως μας υποδεικνύουν τα γεγονότα, έκανε ακριβώς το αντίθετο. Επομένως είναι καιρός να σκεφτούμε όχι πώς θα σώσουμε το ευρώ αλλά πώς θα ξεμπερδεύουμε μαζί του ή τουλάχιστον πώς θα αφήσουμε τα ασθενέστερα κράτη μέλη του να φύγουν από αυτό.
Το ευρώ συνέβαλε και στη δημιουργία και στην παράταση και στην ενίσχυση της ευρωπαϊκής κρίσης. Καταρχήν η εισαγωγή του ευρώ οδήγησε στη δραστική μείωση των επιτοκίων για τα κράτη του ευρωπαϊκού Νότου, γεγονός που ενθάρρυνε χώρες όπως η Ιταλία και η Ελλάδα να παραδοθούν σε μια κραιπάλη δανεισμού. Τώρα το ενιαίο νόμισμα αποκλείει τις επιλογές που διέθετε η μεταπολεμική Ιταλία αλλά και οι άλλες χώρες του ευρωπαϊκού Νότου για να αντιμετωπίζουν το πρόβλημα του υψηλού χρέους: πληθωρισμός και υποτίμηση του νομίσματος. Κάθε πολιτική έχει κόστος, όμως ο πληθωρισμός σε συνδυασμό με τη νομισματική υποτίμηση ήταν μια καλύτερη εναλλακτική λύση από τη λεγόμενη ‘εσωτερική υποτίμηση’ - που περιλαμβάνει κυρίως περικοπές μισθών και τρομακτική ανεργία – η οποία επιβάλλεται πλέον στην Ελλάδα, την Πορτογαλία, την Ιταλία και πιθανόν και σε άλλες χώρες.
Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση έφερε στο φως τις αδυναμίες του ευρώ. Όταν για πρώτη φορά φάνηκε ότι η Ελλάδα αντιμετωπίζει σοβαρότατα προβλήματα, το 2009, η Ευρωπαϊκή Ένωση έθεσε εις εαυτή δύο καθήκοντα. Το πρώτο ήταν η επίλυση της ελληνικής κρίσης. Το δεύτερο ήταν να πείσει τις αγορές ότι η Ελλάδα αποτελεί μεμονωμένη περίπτωση που δε μοιάζει σε τίποτα με καμιά άλλη χώρα της Ευρωζώνης. Προφανώς απέτυχε και στα δύο.
Το οικονομικό χάος στην Ελλάδα συμπληρώνεται πλέον με το πολιτικό χάος. Στην Ιταλία, εν τω μεταξύ, το κόστος δανεισμού δεν παύει να αυξάνεται κατά τρόπο που πολύ σύντομα θα καταστήσει τα δημοσιονομικά της χώρας μη βιώσιμα. Και βέβαια η Ιταλία, η έβδομη σε μέγεθος οικονομία του κόσμου, δεν μπορεί να προσφύγει στον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας ή στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο γιατί πολύ απλά μπορεί να μην έχουν όσα χρήματα χρειάζεται για να τη στηρίξουν.
Οι αγορές έχουν αντιληφθεί ότι ενώ η Ελλάδα είναι πράγματι μια ακραία περίπτωση, δεν είναι καθόλου μοναδική – ό,τι και αν λένε οι Ευρωπαίοι ηγέτες. Η Ιταλία έχει πολλά από τα χαρακτηριστικά που καθιστούν την Ελλάδα δυσλειτουργική: γενικευμένη φοροδιαφυγή, μεγάλο δημόσιο χρέος, ένα πολιτικό σύστημα που βασίζεται στις πελατειακές σχέσεις και μια αρρωστημένη σχέση εξάρτησης με την ΕΕ. Η βασική διαφορά είναι πως η Ιταλία έχει και μια ισχυρή βιομηχανία που η Ελλάδα δεν έχει.
Η Ελλάδα και η Ιταλία δεν είναι τα μόνα προβλήματα. Η Ιρλανδία και η Πορτογαλία που ήδη βρίσκονται σε ευρωπαϊκά προγράμματα χρηματοδότησης μπορεί να αποσταθεροποιηθούν εκ νέου από τη νέα πυρκαγιά που άναψε στην Ιταλία. Η Ισπανία παραμένει ευάλωτη. Και η Γαλλία εισάγει μέτρα λιτότητας για πρώτη φορά από το 1970 και φοβάται μήπως χάσει την ανώτατη πιστοληπτική της αξιολόγηση.
Αντιμέτωποι με όλα αυτά τα όλο και πιο σοβαρά προβλήματα, οι πιστοί του ‘θα κάνουμε τα πάντα για τη σωτηρία του ευρώ’ υποστηρίζουν λύσεις που μοιάζουν όλο και πιο αναξιόπιστες. Αν όλα πάνε σύμφωνα με το σχέδιο – μετά το ‘κούρεμα’ του ελληνικού χρέους και την περαιτέρω λιτότητα – η Ελλάδα θα μειώσει το χρέος της σε 120% του ΑΕΠ ως το τέλος της 10ετίας. Αλλά αυτό είναι το αισιόδοξο σενάριο. Εν τω μεταξύ παρά τις σαφέστατες ενδείξεις ότι τα κρατικά ομόλογα της Ευρωζώνης έχουν γίνει επικίνδυνα περιουσιακά στοιχεία, η Ιταλία με κάποιο μαγικό τρόπο πρέπει να πείσει τις αγορές να τις ξαναδανείσουν με 2% και όχι με 6%. Και στο μεσοδιάστημα η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα θα αγοράζει ομόλογα που θα οδεύουν προς την κατηγορία των ‘σκουπιδιών’ από την Ιταλία, χωρίς κάποιο όριο, για όσο καιρό χρειαστεί, και χωρίς να το θέλει. Τίποτα απ’ όλα αυτά δεν ακούγεται αξιόπιστο.
Σε ό,τι αφορά την πολιτική πλευρά, υποτίθεται πως η μακροπρόθεσμη λύση στα προβλήματα του ευρώ είναι η δημοσιονομική ένωση, μια πραγματική πολιτική συνομοσπονδία. Αλλά για να προχωρήσει μια τέτοια λύση χρειάζονται 10ετίες ενώ η κρίση κλιμακώνεται βδομάδα τη βδομάδα. Ο τελικός προορισμός είναι, σε κάθε περίπτωση, απίθανος, με δεδομένη την έλλειψη πανευρωπαϊκής αλληλεγγύης που αποκαλύφθηκε σε αυτή την κρίση.
Είναι αλήθεια ότι η διάρρηξη του ευρώ θα είναι διαολεμένα δύσκολη και επικίνδυνη. Η φυγή κεφαλαίων και τα χρεοστάσια στις χώρες που θα εγκαταλείψουν το ευρώ θα οδηγήσουν σε κατάρρευση των τραπεζών. Και μπορεί να ακολουθήσει οικονομικό και πολιτικό χάος – τουλάχιστον για ένα διάστημα.
Ο σχηματισμός μιας νέας ιταλικής κυβέρνησης με αξιόπιστο οικονομικό πρόγραμμα μπορεί να αγοράσει κάποιο χρόνο ακόμα για την Ευρώπη. Αλλά με δεδομένα τα προβλήματα στο σχεδιασμό του ευρώ, η ανακούφιση θα είναι βραχυπρόθεσμη.
Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η διάρρηξη του ενιαίου νομίσματος θα οδηγήσει και στην καταστροφή της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αλλά παρόμοιες κινδυνολογίες γίνονται αυτό-εκπληρούμενες προφητείες. Πολλά στοιχεία της ΕΕ, όπως η ενιαία αγορά, η ελεύθερη διέλευση των συνόρων και η συνεργασία στην εξωτερική πολιτική, προηγήθηκαν του ενιαίου νομίσματος και μπορούν να ζήσουν και μετά το θάνατό του. Αντί να επιμένουν πως η διάρρηξη του ευρώ είναι αδιανόητη, οι Ευρωπαίοι ηγέτες πρέπει να βάλουν μπροστά τον σχεδιασμό της.